بزرگ‌ترین مانع ساخت فیلم درباره حضرت زهرا(س) چیست؟ تحلیل یک تهیه‌کننده باسابقه
سید ضیا هاشمی، تهیه‌کننده باسابقه سینمای ایران، در گفت‌وگو با خبرگزاری حوزه با بیان اینکه پرداختن مستقیم، هنرمندانه و مستند به زندگی سراسر نور حضرت زهرا (س) یکی از بزرگ‌ترین، دشوارترین و بلندمرتبه‌ترین قله‌های روایت‌پردازی دینی در جهان اسلام است، اظهار کرد: با وجود اینکه در فرهنگ ایرانی–شیعی زمینه‌های عمیق و گسترده‌ای از عشق، احترام و آشنایی عمومی با شخصیت قدسی حضرت زهرا (س) وجود دارد و همچنین سینمای ایران تجربه‌های ارزشمندی در تولید آثار مذهبی و تاریخی داشته است، اما هنوز نتوانسته است به شکل جامع، مستقیم، هنری و ساختاریافته به روایت سیره و زندگی این بانوی بزرگ عالم خلقت نزدیک شود؛ موضوعی که از نظر او دلایل بسیار متنوع و درعین‌حال درهم‌تنیده‌ای دارد و مجموعه‌ای از ملاحظات اعتقادی، محدودیت‌های فرهنگی، کاستی‌های پژوهشی، پیچیدگی‌های تولید، مشکلات ساختاری در نظام نمایش، ریسک‌های اقتصادی و حساسیت‌های اجتماعی را دربرمی‌گیرد.
وی با تأکید بر اینکه شخصیت حضرت زهرا (س) در فرهنگ شیعی از چنان جایگاهی برخوردار است که کوچک‌ترین لغزش می‌تواند به سوءتفاهم‌ها و واکنش‌های شدید اجتماعی منجر شود، گفت: در چنین سطحی از تقدس، فیلمسازان و مدیران فرهنگی با نگرانی بزرگی روبه‌رو هستند. آنان بیم دارند که حتی یک خطای ناخواسته در بازسازی یک رخداد تاریخی، یک جمله، یک نشانه یا حتی یک نحوه قاب‌بندی صحنه، موجب ایجاد شبهه، برداشت نادرست یا واکنش‌های گسترده مذهبی شود. این حساسیت نه تنها از سوی مخاطبان مذهبی پرشمار در ایران، بلکه از سوی عالمان دینی، نهادهای فرهنگی و حتی جامعه جهانی شیعی مطرح است؛ بنابراین طبیعی است که بخش زیادی از فیلمسازان یا از ورود به چنین حوزه‌ای خودداری کنند یا احساس کنند ابزارهای لازم برای خلق اثر در چنین سطحی از معرفت و حساسیت را در اختیار ندارند.
این تهیه‌کننده تأکید کرد: محدودیت‌های فقهی، به‌ویژه در حوزه شمایل‌سازی و امکان‌ناپذیری نمایش چهره شخصیت‌های مقدس، خود موجب افزایش دشواری‌های کار است؛ زیرا فیلمساز باید بدون بهره‌گیری از ابزارهای متعارف شخصیت‌پردازی بصری، روایت را منتقل کند و این مسئله، نیازمند تسلط فوق‌العاده بر زبان سینما و دانش تاریخی است؛ امری که فقط در صورت وجود یک ساختار دقیق و چندلایه میسر می‌شود.
هاشمی در ادامه با بیان اینکه «پایگاه پژوهشی منسجم و قابل استفاده برای سینماگران در حوزه سیره حضرت زهرا (س) وجود ندارد، اظهار کرد: منابع تاریخی، حدیثی، روایی و تفسیری فراوان‌اند، اما این منابع به تنهایی برای تبدیل به فیلمنامه کافی نیستند. ما نیازمند تفسیرهای درام‌محور، تحلیل‌های موقعیتی، دسته‌بندی خطی و تاریخی اتفاقات، شخصیت‌پردازی‌های دقیق و طراحی نقاط اوج و فرود بر اساس اصول سینما هستیم. این کار، تخصصی فراتر از یک پژوهشگر تاریخ و فراتر از توان یک نویسنده سینماست. ما باید گروه‌های مشترکی ایجاد کنیم که در آن تاریخ‌پژوهان، فقها، متکلمان، درام‌نویسان، جامعه‌شناسان مذهبی و کارشناسان زبان سینما با هم کار کنند تا روایت نهایی هم از نظر سندیت دارای استحکام باشد و هم از نظر سینمایی قدرت جذب مخاطب داشته باشد.
وی تأکید کرد: نبود چنین حلقه واسطی موجب می‌شود سینماگر احساس کند «با دست خالی» وارد میدان می‌شود؛ بدون اطمینان نسبت به مسیر تاریخی، بدون ضمانت صحت روایی و بدون پشتوانه فکری منسجم. این وضعیت، ریسک تولید اثر را چندین برابر می‌کند و انگیزه فیلمساز برای ورود به این عرصه را کاهش می‌دهد. ساخت یک اثر درباره حضرت زهرا (س) فقط بازسازی یک زندگی تاریخی نیست؛ این کار با مجموعه‌ای از ملاحظات روبه‌روست: تطبیق کامل روایت با منابع معتبر شیعی، پرهیز جدی از شمایل‌سازی مستقیم، مراقبت از هر نوع تحریف یا دراماتیزه‌کردن بی‌جا، رعایت حرمت قدسی در نوع بیان، اجرای نقش‌های پیرامونی، طراحی صحنه، نورپردازی، حتی نوع موسیقی متن و خلق فضای معنوی.
وی با بیان اینکه افراط در بازنمایی عاطفی، یا کم‌گویی و بیش‌گویی در یک صحنه، می‌تواند موجب برداشت‌های نادرست شود، اظهار کرد: این سطح از دقت و مراقبت، نیازمند نظامی حرفه‌ای و کاملاً نهادینه‌شده در روند تولید است؛ چیزی که در سینمای ایران هنوز به صورت ساختاری شکل نگرفته است.
این تهیه‌کننده باسابقه به نمونه‌های بزرگ سینمای مذهبی اشاره کرد و گفت: پروژه‌های عظیمی مانند رستاخیز، محمد (ص) و موسی نمونه‌هایی روشن از این واقعیت هستند که حتی پس از سال‌ها تلاش هنرمندان و صرف هزینه‌های هنگفت، سرنوشت اثر در مرحله نمایش به دلیل نبود ثبات تصمیم‌گیری، هماهنگی فرهنگی و ضمانت اجرایی، در هاله‌ای از ابهام باقی مانده است.
وی با اشاره به تجربه «رستاخیز» افزود: این اثر با وجود دریافت مجوزهای کامل و طی تمامی مراحل قانونی و مذهبی، در مرحله اکران متوقف شد. یا فیلم محمد (ص) که با وجود استانداردهای بالا و تلاش‌های بین‌المللی، در اکران داخلی و خارجی با موانع متعدد مواجه شد. در مورد سریال موسی نیز مسیر نمایش و عرضه عمومی هنوز با تغییرات متعدد روبه‌رو است.
این تهیه‌کننده تأکید کرد: این تجربه‌ها پیام مهمی برای فیلمسازان دارد: «در پروژه‌های دینی بزرگ، هیچ چیز قابل پیش‌بینی نیست.» و همین واقعیت موجب شده بسیاری از کارگردانان و سرمایه‌گذاران از ورود به موضوعی حساس‌تر همچون روایت زندگی حضرت زهرا(س) پرهیز کنند.
هاشمی با اشاره به نقش اقتصاد سینما افزود: سینمای ایران عمدتاً مبتنی بر بازگشت مالی سریع است. بسیاری از سرمایه‌گذاران خصوصی به دنبال پروژه‌هایی هستند که در کوتاه‌ترین زمان هزینه‌های خود را بازگردانند. آثار مذهبی فاخر، آن هم در سطح روایت زندگی حضرت زهرا(س)، پروژه‌هایی با هزینه بالا، زمان طولانی و ریسک بسیار زیاد هستند و هیچ تضمینی برای بازگشت سرمایه وجود ندارد. حتی حمایت‌های دولتی نیز با توجه به تجربه آثار بزرگ گذشته، بسیار با احتیاط عمل می‌کنند. چنین فضایی موجب می‌شود حتی اگر فیلمنامه‌ای کامل وجود داشته باشد، و حتی اگر تیم حرفه‌ای و معتبر نیز آماده باشد، نبود اعتماد نسبت به آینده مالی پروژه، مسیر تولید را متوقف کند.
این تهیه‌کننده تاکید کرد: هر پروژه درباره شخصیت‌های مقدس، احتمال مواجهه با فشارهای رسانه‌ای، اعتراض‌های اجتماعی و واکنش‌های مذهبی را دارد. این ترس فقط مربوط به فیلمسازان نیست؛ مدیران فرهنگی، نهادهای حمایتی و حتی سرمایه‌گذاران نیز از این وضعیت بیم دارند. همین نگرانی‌ها بسیاری از ایده‌های ارزشمند را در همان مرحله ابتدایی متوقف می‌کند.
هاشمی با انتقاد از نبود یک نهاد دائمی و منسجم مشاوره دینی در سینمای ایران گفت: در اغلب پروژه‌های مهم، مشاور مذهبی وجود دارد، اما این مشاوره‌ها کوتاه‌مدت و موردی است و انسجام لازم ندارد. ما نیازمند شورایی دائمی هستیم که از مرحله پژوهش تا تولید و حتی نمایش، اثر را همراهی کند؛ شورایی که ترکیبی از فقها، پژوهشگران تاریخ اسلام، متخصصان حدیث، کارشناسان هنر دینی و سینماگران برجسته باشد. بدون چنین ساختاری، ورود به موضوعی همچون زندگی حضرت زهرا(س) با خطر خطا و سوءبرداشت همراه است.
وی ادامه داد: فیلمساز باید از یک سو اثر را جذاب، دراماتیک، قابل‌تماشا و مخاطب‌پسند بسازد، و از سوی دیگر کوچک‌ترین خدشه‌ای به حرمت شخصیت‌های قدسی وارد نکند. از تحریف دور بماند، از ساده‌سازی افراطی بپرهیزد، و در عین حال به زبان سینما وفادار بماند. ایجاد این تعادل، بدون وجود پشتیبانی عمیق پژوهشی و نظارتی تقریباً ناممکن است.
هاشمی با اشاره به اینکه در جهان اسلام نمونه‌های موفق و ناموفق فراوانی در بازنمایی شخصیت‌های دینی وجود دارد، گفت: «تجربه سه پروژه بزرگ در ایران نشان داده است که تولید آثار فاخر مذهبی کاملاً ممکن است، اما اگر سازوکارهای لازم برای نمایش، مدیریت حاشیه‌ها و هماهنگی فرهنگی فراهم نباشد، حتی بهترین آثار نیز نمی‌توانند به هدف خود برسند.
وی در جمع‌بندی این گفت‌وگو اظهار کرد: ورود به این حوزه، پیش از هر چیز، نیازمند ایجاد بسترهای بنیادین است؛ ایجاد نهاد پژوهشی دائمی برای مطالعه زندگی حضرت زهرا(س)، تشکیل شورای فقهی–تاریخی سینمای دینی با اختیارات واقعی، تضمین حمایت‌های پایدار و قابل پیش‌بینی، تدوین قوانین شفاف برای مرحله نمایش، تقویت آموزش سینمای دینی، پرورش نویسندگان متخصص در تاریخ اسلام، ایجاد اطمینان برای سرمایه‌گذاران نسبت به سرنوشت اثر و همچنین برقراری گفت‌وگوهای مداوم میان هنرمندان و حوزه‌های علمیه. اگر این سازوکارها فراهم شود، سینمای ایران قادر خواهد بود اثری فاخر، عمیق و درخور شأن حضرت زهرا(س) تولید کند؛ اثری که نه‌تنها از منظر هنری برجسته باشد، بلکه حرمت قدسی را نیز به‌طور کامل پاس بدارد.
انتهای پیام
Authors: صاحب‌خبران - جدیدترین و آخرین اخبار ایران و جهان - علمی-فناوری