بیماری‌های مهم گوجه‌فرنگی و روش‌های تشخیص و کنترل آن‌ها
مقدمه
گروه کسب و کار: گوجه‌فرنگی (Solanum lycopersicum) به عنوان یکی از پرمصرف‌ترین سبزیجات در زنجیره غذایی جهانی و به‌ویژه در کشاورزی ایران، جایگاه ویژه‌ای دارد. با این حال، تولید گوجه‌فرنگی با چالش‌های متعددی روبرو است که مهم‌ترین آن‌ها شیوع بیماری‌های گیاهی است.
بیماری‌ها، چه ناشی از عوامل قارچی، چه باکتریایی، ویروسی، یا فیتوپلاسمایی، می‌توانند خسارات جبران‌ناپذیری بر عملکرد، کیفیت میوه و پایداری محصول وارد کنند.
1. بیماری‌های قارچی کلیدی در کشت گوجه‌فرنگی
بیماری‌های قارچی معمولاً از طریق تماس، آب و هوا گسترش یافته و رایج‌ترین عوامل محدودکننده تولید هستند.
1.1. بیماری بوته‌میری زودهنگام یا لکه برگی زودرس (Early Blight – )
این بیماری یکی از شایع‌ترین و مخرب‌ترین بیماری‌های قارچی است که هم گیاهان جوان و هم بوته‌های بارده را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
علائم و تشخیص:
- روی برگ‌ها: اولین علائم به صورت لکه‌های کوچک و تیره، معمولاً در حاشیه یا نوک برگ‌های مسن‌تر (پایینی) ظاهر می‌شوند. این لکه‌ها به سرعت رشد کرده و تبدیل به ضایعات دایره‌ای بزرگ با حلقه‌های متحدالمرکز (شبیه به نشانه هدف یا Bull's-eye) می‌شوند.
روی ساقه: در نزدیکی سطح خاک، در اثر رطوبت بالا، لکه‌های سیاه و فرورفته (شانکر) ایجاد می‌شود که می‌تواند منجر به قطع شدن انتقال مواد غذایی و مرگ ناگهانی قسمت‌های بالایی گیاه شود.
روی میوه: لکه‌های سیاه، سخت و دایره‌ای روی میوه‌های سبز یا رسیده، اغلب در ناحیه محل اتصال دمگل مشاهده می‌شود.
این قارچ در دمای ایده‌آل 25 تا 30 درجه سانتی‌گراد و رطوبت نسبی بالا (بیش از 90 درصد) و همچنین هنگام وجود قطرات آب روی برگ‌ها، به سرعت گسترش می‌یابد.
مدیریت و کنترل تلفیقی:
- پیشگیری اولیه: استفاده از بذر سالم[1] و ضدعفونی‌شده
بهداشت زراعی: اجرای تناوب زراعی طولانی‌مدت (حداقل 3 سال) برای جلوگیری از تجمع اسپورها در خاک.
مدیریت آبیاری: کاهش رطوبت سطحی برگ‌ها با استفاده از آبیاری قطره‌ای به جای بارانی.
کنترل شیمیایی: سم‌پاشی‌های پیشگیرانه با ترکیبات محافظتی پایه مس (مانند اکسی‌کلرور مس)
این بیماری خاک‌زاد است و از طریق ریشه‌ها وارد گیاه شده و آوند چوبی را مسدود می‌کند.
علائم و تشخیص:
- الگوی مشخص: علائم معمولاً به صورت زردی برگ‌های پیرتر و معمولاً در یک طرف ساقه یا یک شاخه آغاز می‌شود.
نکروز آوند: در برش عرضی ساقه در نزدیکی سطح خاک، سیاه‌شدگی یا قهوه‌ای شدن آوندها به وضوح قابل مشاهده است.
پژمردگی: پژمردگی ناگهانی بوته در هوای گرم، به دلیل انسداد آوندها و ناتوانی در انتقال آب، مشخصه اصلی است.
مدیریت و کنترل تلفیقی:
- مقاومت ژنتیکی: مهم‌ترین راهکار، استفاده از ارقام مقاوم. شرکت‌هایی مانندتجارت سبز اسپادانا هزاره سوم سایت رونستو[2] بذرهایی را عرضه می‌کنند که دارای مقاومت‌های شناخته‌شده هستند .
کنترل شیمیایی خاک: استفاده از قارچ‌کش‌های خاک‌محلول و ضدعفونی‌کننده‌های خاک (مانند متام سدیم) قبل از کشت، در مناطقی که آلودگی شدید است.
بهداشت محیط کشت: حفظ pH خاک در محدوده کمی قلیایی
بیماری مشابه فوزاریوم، اما عامل آن قارچ‌های Verticillium هستند.
علائم و تشخیص:
علائم بسیار شبیه به فوزاریوم است، با این تفاوت که پژمردگی ورتیسیلیومی معمولاً در دماهای پایین‌تر شدیدتر می‌شود، در حالی که فوزاریوم در دمای گرم‌تر فعال‌تر است.
مدیریت: مشابه فوزاریوم؛
1.4. سفیدک پودری گوجه‌فرنگی (Powdery Mildew – )
این بیماری در سال‌های اخیر به دلیل تغییرات اقلیمی، اهمیت بیشتری یافته است.
علائم و تشخیص:
سطح فوقانی برگ‌ها با لایه‌ای از پوشش پودری سفید یا خاکستری پوشیده می‌شود. این لایه‌ها با پیشرفت بیماری، تمام سطح برگ را می‌پوشانند و منجر به زرد شدن، خشک شدن و ریزش زودهنگام برگ‌ها می‌شوند.
شرایط گسترش: دمای نسبتاً گرم (حدود 20 تا 25 درجه سانتی‌گراد) همراه با رطوبت نسبی پایین‌تر به گسترش آن کمک می‌کند.
کنترل:
- شیمیایی: استفاده از خرید کود گوگرد (مانند گوگرد قابل‌تعلیق 80%) به صورت پیشگیرانه.
بیولوژیک: استفاده از محلول‌های بی‌کربنات پتاسیم یا عصاره‌های گیاهی خاص در مراحل اولیه.
ژنتیکی: کاشت ارقام دارای مقاومت شناخته‌شده
[3]
بیماری‌های باکتریایی اغلب توسط آب و انسان منتقل می‌شوند و کنترل آن‌ها با قارچ‌کش‌ها ممکن نیست.
2.1. پژمردگی باکتریایی (Bacterial Wilt – )
یکی از مخرب‌ترین بیماری‌های گوجه‌فرنگی در مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری.
علائم و تشخیص:
پژمردگی ناگهانی و دائمی بوته، حتی در روزهای ابری، یکی از نشانه‌های کلیدی است. هنگام بریدن ساقه در زیر آب، خروج شیره سفیدرنگ و شیری از آوندها مشاهده می‌شود.
مدیریت:
این باکتری در خاک برای مدت طولانی زنده می‌ماند. کنترل آن دشوار است و شامل موارد زیر است:
- عدم کشت گوجه‌فرنگی به مدت 5 سال در اراضی آلوده.
استفاده از ارقام مقاوم (اگرچه مقاومت کامل نادر است).
ضدعفونی خاک در گلخانه‌ها.
علائم:
تشکیل لکه‌های کوچک، مرطوب و چرب روی برگ‌ها. در شانکر گرمسیری، این لکه‌ها برجسته و چوب‌پنبه‌ای می‌شوند.
مدیریت:
- حذف بقایای گیاهی.
استفاده از سموم مسی (مانند بردوفیکس) در شرایط مرطوب برای کنترل سطح.
اجتناب از کار کردن در مزرعه هنگام خیس بودن برگ‌ها
این بیماری‌ها به دلیل انتقال توسط ناقلین (حشرات) یا ابزار آلوده، کنترل دشوارتری دارند.
3.1. ویروس موزائیک گوجه‌فرنگی (Tomato Mosaic Virus – ToMV و TMV)
یکی از قدیمی‌ترین و شایع‌ترین بیماری‌های ویروسی گوجه‌فرنگی.
علائم و تشخیص:
- ظهور لکه‌های موزائیکی (تغییر رنگ بین سبز روشن و سبز تیره) روی برگ‌های جوان.
بدشکلی و کوچک شدن میوه‌ها که اغلب با نواربندی‌های رنگی همراه است.
در سویه‌های قوی‌تر، نکروز (مرگ بافتی) نیز مشاهده می‌شود.
عمدتاً توسط دست، ابزار آلوده (تیغه هرس)، لباس کارگران، و همچنین از طریق بذر آلوده منتقل می‌شود.
مدیریت:
- بهداشت کارگری: ضدعفونی مکرر ابزار با محلول 10 درصد وایتکس
بذر: هیبرید رونستو سیدز [4]
حذف فیزیکی: حذف فوری بوته‌های آلوده برای جلوگیری از سرایت.
این بیماری یک مورد برجسته از بیماری‌های ناشی از فیتو پلاسما است که شبیه به ویروس‌ها رفتار می‌کنند.
عامل بیماری: فیتوپلاسماهای متعلق به گروه Aster Yellows.
ناقل اصلی: زنجرک سبز (Orosius orientalis) که در مناطق گرم و نیمه‌گرمسیری فعال است.
علائم شاخص و تشخیص:
- تغییر شکل گل: گل‌ها باز نمی‌شوند و به جای تشکیل میوه، میوه های ریز سایز فندوق که ظاهری بوته‌مانند و متراکم به گیاه می‌دهند.
تغییر رنگ: برگ‌های جدید ممکن است ظاهری بنفش یا ارغوانی داشته باشند.
کاهش شدید عملکرد: تشکیل میوه عملاً متوقف می‌شود.
شیوع این بیماری به شدت به فعالیت زنجرک ناقل وابسته است،
راه کنترل تلفیقی (IPM):
- کنترل ناقل: تمرکز اصلی بر کاهش جمعیت زنجرک‌ها با استفاده از زردچسب‌های مناسب و سم‌پاشی‌های هدفمند
کنترل علف هرز: حذف علف‌های هرز میزبان زنجرک‌ها (مانند خرفه و تاج‌خروس) که می‌توانند به عنوان مخزن بیماری عمل کنند.
حذف فیزیکی: بوته‌های آلوده باید بلافاصله ریشه‌کن و سوزانده شوند .
مقاومت ژنتیکی: جستجو و استفاده از ارقامی که متحمل به انتقال این بیماری هستند.
4.1. لکه برگی زودرس و ساقه سوختگی
این بیماری لکه‌های بزرگ و زاویه‌داری ایجاد می‌کند که ممکن است با Alternaria اشتباه گرفته شود، اما معمولاً فاقد حلقه‌های متحدالمرکز واضح است.
اگرچه نماتدها قارچ یا باکتری نیستند، اما به دلیل ایجاد خسارت ریشه‌ای و اختلال در جذب آب و مواد غذایی، باعث علائم پژمردگی و زردی می‌شوند .
علائم: تورم‌ها و غده‌های نامنظم روی ریشه‌ها.
کنترل: استفاده از نماتدکش‌های قبل از کشت، تناوب با گیاهان غیرمیزبان (مانند ذرت) و استفاده از ارقام مقاوم به نماتد.نویسنده:مهندس بیتا امینی دانش آموخته دانشگاه شیراز
https://www.ronesto.comوب سایت /09132221316/09125035714
References
- ^بذر سالم (ronesto.com)
- ^شرکت‌هایی مانندتجارت سبز اسپادانا هزاره سوم سایت رونستو (ronesto.com)
- ^خرید کود گوگرد (ronesto.com)
- ^هیبرید رونستو سیدز (ronesto.com)
Authors: صاحب‌خبران - جدیدترین و آخرین اخبار ایران و جهان - علمی-فناوری