خودکفایی هسته‌ای؛ نماد پیشرفت صلح‌آمیز ایران
به گزارش خبرگزاری ایمنا[1]، سیر تاریخی برنامه هسته‌ای ایران، با رویدادهای تعیین‌کننده‌ای شکل گرفته است که توسعه فنی، تعاملات دیپلماتیک و نظارت بین‌المللی آن را رقم زده‌اند، نقطه عطف مهمی در بیست‌وسوم تیر ۱۳۹۴ (۱۴ ژوئیه ۲۰۱۵) رقم خورد، هنگامی که یوکیا آمانو، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و علی‌اکبر صالحی، معاون رئیس‌جمهور ایران، نقشه راه «توضیح مسائل گذشته و حال برنامه هسته‌ای ایران» را امضا کردند، این توافق با هدف رفع ابهامات درباره فعالیت‌های گذشته ایران صورت گرفت و چارچوبی برای شفافیت تحت ضوابط بین‌المللی فراهم آورد.
تا بیست‌وسوم مهر ۱۳۹۴ (۱۵ اکتبر ۲۰۱۵)، آژانس اجرای کامل نقشه راه را تأیید کرد که امکان راستی‌آزمایی فنی پیشرفت‌های فناوری راکتور و مراحل عملیاتی زیرساخت‌های هسته‌ای ایران را تسهیل کند، این نقشه راه نمونه‌ای از همکاری ایران و جامعه بین‌الملل بود که زمینه را برای چارچوب‌های دیپلماتیک بعدی مهیا کرد.
یکی از تأثیرگذارترین این چارچوب‌ها، برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) بود که در تیر ۱۳۹۴ (۲۰۱۵) به امضا رسید، برجام شامل ایران، کشورهای ۱+۵ (ایالات متحده، بریتانیا، فرانسه، روسیه، چین و آلمان) و اتحادیه اروپا بود؛ طبق این توافق، ایران متعهد شد فعالیت‌های غنی‌سازی اورانیوم را محدود کند، ذخایر اورانیوم غنی‌شده را کاهش دهد و تأسیسات کلیدی نظیر فردو و نطنز را در مصارف صلح‌آمیز به کار گیرد؛ در مقابل، تحریم‌های اقتصادی سازمان ملل، آمریکا و اتحادیه اروپا علیه ایران تعلیق شد؛ با این حال، خروج یک‌جانبه آمریکا در اردیبهشت ۱۳۹۷ (۲۰۱۸) از برجام، کارایی این توافق را از بین برد و زمینه‌ساز بازگشت تحریم‌ها و تعلیق گام‌به‌گام تعهدات ایران شد که به تشدید تنش‌ها و پیچیده‌تر شدن تلاش‌ها انجامید.
مذاکرات دیپلماتیک پیش و پس از برجام توسط واسطه‌های بی‌طرف پیش برده شد؛ عمان نقشی کلیدی در این میان ایفا کرد، این نشست‌ها که با حضور نماینده ویژه آمریکا استیون ویتکاف و وزیر امور خارجه ایران عباس عراقچی برگزار شد، «سازنده» توصیف شد و هر دو طرف تمایل خود را برای ادامه مذاکرات اعلام کردند، این میانجی‌گری‌ها به رغم بی‌اعتمادی عمیق، امکان گفت‌وگو را فراهم ساختند.
پیشرفت‌های فناوری و خطرات تکثیر در مراکز غنی‌سازی اورانیوم دو تأسیسات نطنز (نطنز FEP) و فردو (Fordow FFEP) محور اصلی توان‌مندی‌های غنی‌سازی ایران به شمار می‌روند و هر یک نماد برای پیشرفت است.
نطنز محل اصلی غنی‌سازی بزرگ‌مقیاس اورانیوم است، تا خرداد ۱۳۹۳ (می ۲۰۱۴)، حدود ۶۵۰۰ SWU در سال میان نطنز و فردو تولید می‌شد که با بیش از ۱۸ هزار سانتریفیوژ IR-1 در نطنز پشتیبانی می‌شد. با وجود تأخیر در استقرار سانتریفیوژهای IR-2m طی برجام، آزمایش‌های متناوب مدل‌های پیشرفته‌تری همچون IR-4 و IR-6 زیرساخت را برای جهش‌های بعدی آماده ساخت. تا بهمن ۱۴۰۳ (فوریه ۲۰۲۵)، نطنز شامل ۳۶ کاسکاد IR-1 و ۴۲ کاسکاد مدل‌های کارآمدتر نظیر IR-2m، IR-4 و IR-6 بوده است که بهبود کارایی و کاهش نیاز به زیرساخت‌های قدیمی را دنبال می‌کند.
تأسیساتی زیرزمینی در نزدیکی قم که طراحی مقابله با حملات نظامی را نیز داراست و برای تولید اورانیوم غنی‌شده بالاتر به کار گرفته شده است. فردو به کمک سانتریفیوژهای IR-6 اورانیوم را تا خلوص ۶۰ درصد غنی می‌کند و ماهانه محصول قابل توجهی را ارائه می‌دهد؛ افزایشی هفت‌برابری نسبت به سطوح قبلی، کارایی هر IR-6 معادل حدود ۱۰ SWU در سال است (ده برابر IR-1) که سرعت غنی‌سازی را به طور قابل‌توجهی افزایش می‌دهد، با این حال استمرار این نرخ بالا مستلزم تأمین خوراک ۲۰ درصد غنی‌شده بیشتر است که هم‌اکنون به ۱۲ کیلوگرم در ماه محدود است؛ چالشی که درباره مقیاس‌پذیری و پایداری طولانی‌مدت تردید ایجاد می‌کند.
انباشته غنی‌شده ایران بین ۱۳۹۷ تا اوایل ۱۴۰۴ از تعهدات برجام فراتر رفته و تا بهمن ۱۴۰۳ حدود ۲۷۴.۸ کیلوگرم اورانیوم با غنای ۶۰ دردصد انباشت کرده است؛ مدل‌های پیشرفته سانتریفیوژ همچون IR-6، علاوه بر افزایش بهره‌وری، فضای مورد نیاز برای تأسیسات مخفی را به‌شدت کاهش می‌دهند؛ ۳ هزار دستگاه IR-6 در مساحتی معادل دو میدان هاکی حرفه‌ای قادر به تولید یارانه کافی برای یک سلاح در کمتر از سه ماه هستند، این فشردگی ردیابی را دشوار کرده و نظارت بین‌المللی را با چالش مواجه می‌سازد؛ هرچند برنامه موشکی ایران پس از حملات هوایی اسرائیل در مهر ۱۴۰۳ (اکتبر ۲۰۲۴) که سایت‌های تولید سوخت جامد را هدف گرفت، دچار اختلال شد، پیشرفت‌های غنی‌سازی حاکی از ادامه پیگیری ادغام قابلیت هسته‌ای با سیستم‌های تحویل موشکی است.
از سال ۱۳۹۲ (۲۰۱۳) با یک راکتور ۹۱۵ مگاوات الکتریک فعالیت می‌کند، واحد دوم بوشهر که از آبان ۱۳۹۸ (نوامبر ۲۰۱۹) آغاز شد، مبتنی بر فناوری VVER-1000 روسیه است. همکاری با روس‌اتم نقش اساسی در توسعه بخش برق هسته‌ای ایران دارد، اما تلفیق قطعات قدیمی زیمنس KWU با استانداردهای ایمنی مدرن، چالشی فنی به همراه داشته است، این دستاوردها موجب تقویت موج ملی‌گرایی و خودباوری شده اما در عین حال اختلافات درون حاکمیتی درباره انعقاد توافقات با آمریکا برای کاهش تحریم‌ها را نیز بالا برده است.
برنامه هسته‌ای ایران به‌عنوان نماد خودکفایی فناوری و نشانه مقاومت در برابر فشارهای خارجی است، در روز ملی فناوری هسته‌ای (۱۹ فروردین)، پیشرفت‌هایی در چرخه سوخت، تولید انرژی، مشتقات آب‌سنگین، پزشکی هسته‌ای، فناوری پلاسما و پرتوهای رادیواکتیو نمایش داده شد و بازدید رئیس‌جمهور در بیستم فروردین ۱۴۰۴ (۹ آوریل ۲۰۲۵) از این نمایشگاه سندی بر اولویت‌گذاری کاربردهای صلح‌آمیز هسته‌ای در توسعه داخلی است.
در بخش سلامت، تولید ایزوتوپ‌های تشخیصی و درمانی برای سرطان نظیر Tc-99m و Lu-177، بار مالی بیمارستان‌ها را کاهش داده و قابلیت صادرات منطقه‌ای را فراهم کرده است. در صنعت، فناوری پلاسما و پرتوهای رادیواکتیو نویدبخش بهبود فرایندهای تولیدی و تحقیقات علمی است.
اقتصاد هسته‌ای ایران اشتغال تخصصی ایجاد کرده اما تحریم‌ها دسترسی به بازارهای جهانی و فناوری پیشرفته را محدود ساخته است، این محدودیت‌ها نوآوری بومی را تسریع کرده اما رشد کلی اقتصاد را مهار نموده است. با توجه به عزم ایران برای خودکفایی انرژی هسته‌ای، انتظار می‌رود ارتقا سانتریفیوژها به نسل‌های IR-8 و IR-9 ادامه پیدا کند و راکتورهای تحقیقاتی جدیدی در شهرهای دیگر ساخته شود، همچنین پیشرفت در حوزه ادغام فناوری‌های نوین همچون فیلتراسیون پیشرفته گاز و استفاده از هوش مصنوعی در کنترل فرایند غنی‌سازی دور از انتظار نیست، از سوی دیگر، تعاملات منطقه‌ای برای ایجاد «انرژی هسته‌ای صلح‌آمیز منطقه‌ای» نیز مطرح شده که می‌تواند به بهبود وجهه بین‌المللی ایران کمک کند؛ برنامه هسته‌ای ایران پس از گذار از دوره‌های توقف و تنش، امروز توانسته به دستاوردهای شگرفی دست پیدا کند. از غنی‌سازی پیشرفته و تولید مقادیر چشمگیر اورانیوم با خلوص بالا تا ساخت و بهره‌برداری از چندین راکتور تحقیقاتی و تولید ایزوتوپ‌های پزشکی تجاری، هر یک گواهی بر توان بالای فنی و علمی ایران است، با این حال ادامه مسیر نیازمند مدیریت هوشمندانه چالش‌های سیاسی و تحریمی، تقویت تعاملات بین‌المللی و توسعه زیرساخت‌های تحقیقاتی جدید است تا ایران بتواند جایگاه خود را در میان کشورهای پیشرو در فناوری هسته‌ای تثبیت کند.
References
- ^خبرگزاری ایمنا (www.imna.ir)
Authors: صاحب‌خبران - جدیدترین و آخرین اخبار ایران و جهان - علمی-فناوری