چت‌بات‌های آفلاین؛ راهی تازه برای امنیت و استقلال دیجیتال

به گزارش خبرگزاری ایمنا^[2]، در سال‌های اخیر، چت‌بات‌ها یا همان دستیاران مکالمه‌ای برپایه هوش مصنوعی، از یک فناوری نوظهور به ابزاری کلیدی در عرصه تحول دیجیتال تبدیل شده‌اند. این فناوری توانسته است در بسیاری از سازمان‌ها و صنایع جهان نقش جدی در افزایش بهره‌وری، کاهش هزینه‌های عملیاتی و ارتقای تجربه کاربر ایفا کند. اما آنچه در ایران اهمیت ویژه‌ای پیدا کرده، موضوع امنیت و حاکمیت داده است؛ جایی که سازمان‌های حساس، نهادهای دولتی و حتی برخی شرکت‌های خصوصی، استفاده از سرویس‌های ابری یا اینترنتی را پرخطر می‌دانند. چرا که اتصال مداوم به اینترنت می‌تواند زمینه نشت داده، دسترسی غیرمجاز و حتی تهدید امنیت ملی را فراهم آورد. در چنین فضایی، ایده توسعه چت‌بات‌های سازمانی در محیط‌های ایزوله و آفلاین (on-premises) به یکی از بحث‌های مهم تبدیل شده است. این نوع چت‌بات‌ها به گونه‌ای طراحی می‌شوند که تمامی داده‌ها در همان شبکه داخلی سازمان پردازش شود و هیچ‌گونه اطلاعاتی به بیرون منتقل نگردد. اهمیت این موضوع در بستر ایران، با توجه به تحریم‌ها، محدودیت‌های دسترسی به فناوری‌های جهانی و الزام‌های داخلی در حفظ داده‌های حساس، دوچندان است. از همین رو، بسیاری از کارشناسان معتقدند آینده توسعه چت‌بات در ایران، بیش از آنکه بر سرویس‌های خارجی متکی باشد، بر بومی‌سازی و استقرار محلی متمرکز خواهد شد؛ آینده‌ای که می‌تواند فرصت‌های تازه‌ای برای شرکت‌های دانش‌بنیان و مراکز تحقیقاتی ایجاد کند.

در ایران، هرچند این مسیر هنوز در مراحل ابتدایی است، اما نمونه‌هایی از تلاش‌های بومی برای ایجاد چت‌بات‌های آفلاین و سازمانی دیده می‌شود. خبرگزاری مهر در گزارشی اعلام کرد که شرکت «نواویرا» در پارک فناوری پردیس موفق شده نمونه‌ای از چت‌بات سازمانی ایمن طراحی کند که بدون نیاز به اینترنت فعالیت می‌کند. این دستاورد به گونه‌ای معرفی شد که اطلاعات سازمانی به هیچ عنوان به بیرون درز نکند و مدل به صورت به‌طورکامل بومی و داخل سازمان نگهداری شود. ایسنا نیز در گفت‌وگویی با مدیران این پروژه تأکید کرده بود که این زیرساخت حتی بدون استفاده از مدل‌های متن‌باز خارجی توسعه یافته و توانسته نیاز یک نهاد دولتی را پاسخ دهد. در کنار آن، شرکت‌هایی همچون «چاتا» نیز محصولات گفتگوی هوشمند فارسی ارائه کرده‌اند که قابلیت استقرار محلی (on-premises) دارند و در برخی سازمان‌ها مورد استفاده قرار گرفته‌اند. این نمونه‌ها نشان می‌دهد که تقاضا برای چنین راه‌حل‌هایی در کشور وجود دارد، اما بیشتر پروژه‌ها هنوز در مقیاس آزمایشی یا محدود باقی مانده‌اند. کارشناسان معتقدند برای آنکه این روند به یک جریان فراگیر تبدیل شود، باید هم از منظر فنی (زیرساخت سخت‌افزاری و نرم‌افزاری) و هم از نظر سیاست‌گذاری کلان (حمایت قانونی و امنیتی) پشتیبانی‌های بیشتری صورت گیرد. چرا که تجربه جهانی نشان داده تنها با پروژه‌های پراکنده نمی‌توان به سطحی از بلوغ رسید که یک فناوری به زیرساخت حیاتی سازمان‌ها بدل شود.

چالش‌ها و موانع

اما مسیر توسعه چت‌بات‌های آفلاین سازمانی در ایران بدون چالش نیست. از یک سو، مدل‌های بزرگ زبانی (LLM) نیازمند منابع محاسباتی عظیم هستند و اجرای آن‌ها در محیط‌های محلی به زیرساخت‌های سخت‌افزاری قدرتمند و هزینه‌بر نیاز دارد. بسیاری از سازمان‌های ایرانی فاقد چنین امکاناتی هستند و برای تهیه آن‌ها نیز با محدودیت‌های واردات و تحریم مواجه‌اند. از سوی دیگر، موضوع امنیت به خودی خود یک چالش مضاعف است. حملات از طریق APIهای ناامن، مهندسی ورودی (Prompt Injection) و حتی امکان دستکاری پاسخ‌ها، همگی تهدیدهایی هستند که اگر پیش‌بینی نشوند، می‌توانند نقطه ضعف جدی ایجاد کنند. علاوه بر این، بحث به‌روزرسانی و نگهداری مدل‌ها نیز اهمیت دارد؛ چرا که دانش انسانی به سرعت تغییر می‌کند و چت‌باتی که امروز پاسخ‌های درست می‌دهد، ممکن است فردا اطلاعات قدیمی و نادرست ارائه کند. در چنین شرایطی، اگر فرآیند به‌روزرسانی و آموزش مدل به صورت امن و داخلی انجام نشود، سازمان در معرض ریسک‌های جدی قرار خواهد گرفت. چالش‌های مدیریتی و حقوقی نیز باید مدنظر قرار گیرد: تدوین استانداردهای ملی برای حاکمیت داده، ایجاد چارچوب‌های ممیزی و حتی آموزش نیروی انسانی متخصص. کارشناسان بر این باورند که بدون سرمایه‌گذاری هم‌زمان در سه حوزه «فنی، امنیتی و سیاستی»، پروژه‌های آفلاین محکوم به شکست خواهند بود.

با وجود همه موانع، آینده چت‌بات‌های سازمانی آفلاین در ایران روشن به نظر می‌رسد. اگر دولت و نهادهای سیاست‌گذار بتوانند از طریق حمایت مالی، ایجاد مراکز داده مشترک و تدوین استانداردهای امنیتی مسیر را هموار کنند، این فناوری می‌تواند به سرعت جای خود را در سازمان‌های حساس باز کند. مزایای چنین سامانه‌ای روشن است: حفظ حاکمیت داده و امنیت ملی، کاهش وابستگی به فناوری‌های خارجی، افزایش اعتماد سازمان‌ها به محصولات بومی، و ایجاد یک بازار جدید برای شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی. حتی صنایع حساس همچون بانکداری، سلامت یا حوزه دفاعی می‌توانند با استفاده از چت‌بات‌های آفلاین، بسیاری از فرآیندهای داخلی خود را هوشمند و امن کنند. با این حال، کارشناسان هشدار می‌دهند که نباید صرفاً به توسعه فناوری بسنده کرد؛ بلکه آموزش کاربر نهایی، نظارت بر کیفیت پاسخ‌ها و ایجاد فرهنگ استفاده صحیح نیز ضروری است. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که تا سال ۲۰۲۶ بیش از ۶۰ درصد سازمان‌های حساس جهان به سمت سامانه‌های هوش مصنوعی آفلاین حرکت خواهند کرد. ایران نیز اگر بتواند با هوشمندی این مسیر را طی کند، نه تنها از قافله جهانی عقب نخواهد ماند، بلکه می‌تواند در برخی حوزه‌ها حتی پیشتاز منطقه‌ای باشد. در نهایت، چت‌بات‌های سازمانی آفلاین تنها یک ابزار فناورانه نیستند، بلکه می‌توانند به یک زیرساخت راهبردی برای استقلال دیجیتال کشور تبدیل شوند؛ زیرساختی که هم امنیت و هم بهره‌وری را توأمان تضمین خواهد کرد.