اخلاق؛ ابزار مهندسان خلاق
در دنیایی که پیچیدگی و فناوری با هم رقابت میکنند، مهندس همان کسی است که مرزهای غیرممکن را جابهجا میکند و آنچه مهندس را از یک حلکننده مسئله به یک معمار تمدن تبدیل میکند، فقط اخلاق مهندسی است. مهندسی فقط طراحی و ساخت نیست؛ بلکه تصمیماتی است که مسیر یک جامعه را شکل میدهد. هر پل که ساخته میشود، هر الگوریتمی که نوشته میشود و هر سازهای که بالا میرود، اثری ماندگار بر زندگی انسانها دارد. اما این قدرت بدون یک قطبنما، میتواند از مسیر خارج شود. قطبنمایی که به اصول اخلاقی وابسته است و ممکن است بیش از آنکه حلکننده مشکلات باشد، خود به چالشهای تازهای تبدیل شود.
اهمیت اخلاق حرفهای در مهندسی
محسن بهرام غفاری، تهیهکننده پیشنویس قانون نظام مهندسی با بیان اینکه در جامعه ما دو نوع اخلاق وجود دارد که البته در ترجمه به فارسی نیز کمی مسامحه شده است، به خبرنگار ما میگوید: نخست، اخلاق عمومی است که بهطور کلی شامل اصول و هنجارهای اجتماعی میشود و دوم اخلاق حرفهای که این اصطلاح معادل دقیقی ندارد، اما به نوع خاصی از اخلاق اشاره دارد که در برخی حرفهها همچون پزشکی، مهندسی، حسابداری، قضاوت، امور نظامی و داروسازی اعمال میشود. اخلاق حرفهای مجموعهای از اصول است که افراد شاغل در این حرفهها باید براساس آن عمل کنند. به عبارت دیگر، این گروهها به دلیل پیچیدگی فنی و علمی کار خود، مسئولیت بیشتری دارند و لازم است استانداردهای خاصی را رعایت کنند، چرا که عموم مردم ممکن است توانایی تشخیص کیفیت خدمات ارائه شده در این حوزهها را نداشته باشند. این استانداردها به منظور اطمینان از ارائه خدمات درست و مطابق با اصول علمی و حرفهای به مشتریان وضع میشود.
او میافزاید: در گذشته، برخی حرفهها دارای نوعی «رازوارگی» بودند که برای عموم مردم قابل درک نبود. به عنوان مثال، حرفه معماری که در ساخت گنبد و بناهای پیچیده نیازمند دانش فنی خاصی بود، به نوعی در پسزمینهای از رمز و راز قرار داشت. این رازوارگیها تا حدی به فراماسونری نیز مرتبط است، چون این حرفهها و شیوههای خاص اغلب با پیچیدگیهایی همراه بودند که عموم مردم توانایی فهم آنها را نداشتند. برای مثال، حکمای قدیم که دارو تجویز و بیماران را معالجه میکردند، به دلیل پیچیدگی علمی و فنی کارشان، قادر به شفافسازی فرایندهای پزشکی برای مردم عادی نبودند. همچنین این حرفهها با سلامتی، بهداشت و ایمنی جامعه در ارتباط بودند و بنابراین لازم بود اصول اخلاقی خاصی در این حرفهها رعایت شود. در مورد قضات نیز میتوان گفت هم در گذشته و هم در دورههای مدرن، قوانینی خاص و نظامنامههای اخلاقی برای حرفههای حساس تنظیم شده بود تا از انجام درست و عادلانه کارها اطمینان حاصل شود. به این نوع اخلاق «اخلاق حرفهای» گفته میشود. برخلاف اخلاق عمومی که ممکن است جنبههای غیرالزامی داشته باشد، اخلاق حرفهای الزامی است و در صورت نقض آن، فرد ممکن است تنبیه یا مجازات شود.
بنیانگذار تدوین مقررات ملی ساختمان خاطرنشان میکند: در حوزه مهندسی، بهویژه مهندسی شهری، اصول خاصی برای رعایت اخلاق حرفهای وجود دارد که در قالب یک «نظامنامه اخلاق حرفهای» تشریح میشود. این نظامنامه در سال 1395 توسط وزارت مسکن و شهرسازی به مهندسانی که با نظام مهندسی سر و کار دارند، ابلاغ شد که هدف آن ارتقای سطح استانداردهای اخلاقی و حرفهای در این حوزه است. یکی از اصول مهم این نظامنامه، رعایت استانداردها و الزامات مهندسی است. به عنوان مثال اگر فردی برای انجام یک پروژه مهندسی، استانداردهای ضروری را رعایت نکند یا از این الزامات چشمپوشی کند، این عمل به هیچ وجه قابل قبول نیست. تضاد منافع یکی دیگر از اصول کلیدی است. اگر یک مهندس در پروژهای نظارت داشته باشد و در همان پروژه به عنوان شریک منافع کارفرما درگیر باشد، باید این تضاد منافع را به وضوح اعلام کند. نبود شفافیت در این زمینه میتواند منجر به تصمیمگیریهای غیراخلاقی و ناعادلانه شود.
تأثیرات منفی نقض اصول اخلاقی بر کیفیت و ایمنی پروژهها
وی ادامه میدهد: همچنین ارائه خدمات به صورت شفاف و کامل از دیگر اصول است. در صورتی که یک مهندس، خدمات خود را بهطور ناقص یا نادرست ارائه دهد، یا اینکه تنها به ظاهر به نظر میرسد کار انجام میدهد بدون اینکه فرایندهای اصلی را رعایت کند، این عمل تخلف محسوب میشود. در این راستا، هرگونه کار صوری یا تأیید نادرست فرایندها و محصولات نیز مغایر با اخلاق حرفهای است. اگر یک مهندس بدون اطمینان از صحت یک فرایند یا محصول ساختمانی، آن را تأیید کند، این نقض اصول اخلاقی محسوب میشود و میتواند تأثیرات منفی بسیاری در کیفیت و ایمنی پروژهها داشته باشد.غفاری معتقد است: برخی اصول اخلاقی را میتوان به صورت قانون درآورد، بهویژه آنهایی که بهطور مستقیم بر جامعه تأثیر میگذارند و در صورت نقض آنها، خسارت یا زیانهای عمدهای به بار میآید. این اصول نه تنها منجر به ضرر برای جامعه میشوند، بلکه ممکن است با نظم عمومی مغایر باشند. در چنین مواردی، این اصول به قوانین تبدیل میشوند تا رعایت آنها الزامآور باشد. اما بخش بزرگی از اخلاق، بهخصوص آنهایی که مربوط به ارزشهای فردی، فضیلتها و اصول غیرملموس است، نمیتواند بهطور کامل به قانون تبدیل شود. این اصول بیشتر جنبههای اخلاقی شخصی دارند و نمیتوان آنها را برای همه الزامآور کرد. در عوض، میتوانند در قالب توصیهها یا اخلاقنامهها مطرح شوند، اما نمیتوان برای رعایت آنها مجازات یا تنبیههای قانونی تعیین کرد.
به گفته وی، در مورد صنوف خاص، بهویژه در حرفههایی مانند مهندسی، پزشكی، حقوق و دیگر حرفهها، به جای اینکه به تمام اصول اخلاقی نانوشته پرداخته شود، تنها تعدادی از آنها که از اهمیت ویژهای برخوردار هستند و تأثیرات قابل توجهی بر جامعه دارند، به صورت الزامی در قالب یک نظامنامه اخلاق حرفهای وارد میشود. این نظامنامهها بهطور مشخص به مجموعهای از الزامات اشاره دارد که در صورت تخلف، میتوان فرد را تحت پیگرد قرار داد. این رویکرد به صنفها اجازه میدهد با حفظ جنبههای اخلاقی عمومی، مسائل خاص حرفهای خود را با شفافیت و دقت بیشتری تنظیم کنند. درست است که بسیاری از مهندسان ممکن است تصور کنند «اخلاق حرفهای» تنها مجموعهای از توصیههاست که به آن عمل میکنند یا نمیکنند، اما این نگاه اشتباهی است که ناشی از ترجمه نادرست این مفهوم است.
مجازاتهای حرفهای در صورت نقض کد اخلاقی
او اظهار میکند: در واقع «کد اخلاقی» که در این زمینه مطرح میشود، به معنی مجموعهای از قوانین الزامآور است که هر حرفهای باید آنها را رعایت کند. برخلاف تصور عمومی، این کد اخلاقی تنها به معنای توصیههای اخلاقی برای رفتار فردی نیست، بلکه به الزاماتی اشاره دارد که اگر نقض شوند، عواقب و مجازاتهای حرفهای به دنبال خواهد داشت. «کد اخلاقی» بیشتر شبیه قوانین خاصی است که حرفهمندان باید در انجام کارشان رعایت کنند و نقض آنها میتواند به مجازاتهای حرفهای منجر شود. به همین دلیل، «اخلاق حرفهای» به معنای مجموعهای از قواعد دقیق است که افزون بر قوانین عمومی، الزامآور است.
غفاری نیز میگوید: مفهوم «اتیک» که در زبان انگلیسی معادل اخلاق است، به علم اخلاق یا مجموعهای از دانستهها و معیارهای رفتاری در یک حرفه خاص اشاره دارد. این همان چیزی است که میتوانیم آن را «رفتار حرفهای» یا «منش حرفهای» ترجمه کنیم که از اخلاق عمومی تفکیک میشود. برای مثال، در حالی که مردم عادی ممکن است کارهای زیادی انجام دهند، برخی وظایف فقط مختص افراد حرفهای است. مثلاً یک قاضی باید در محدوده وظایف قضایی خود عمل کرده و یک فرمانده نظامی باید از انجام کارهایی که مغیر با مقام و وظایفش است خودداری کند. این مسائل که به رفتار و شیوه عملی حرفهای مربوط میشود، بیش از اینکه به اخلاق عمومی و فضیلتهای فردی مربوط باشد، به رعایت اصول مشخص و دقیق حرفهای میپردازد که باید در تمامی شرایط حرفهای رعایت شوند.
نقش کلیدی مهندسان در ارتقای کیفیت زندگی و توسعه فناوری
علی دیزانی، عضو پایه ارشد سازمان نظام مهندسی ساختمان با بیان اینکه مهندسان به عنوان صاحبان حرفههایی که محصولات و فرایندهایی نوین خلق میکنند، نقش اساسی در بهبود تولید غذا، سرپناه، انرژی، ارتباطات، بهداشت و حفاظت در برابر بلایای طبیعی دارند، به خبرنگار ما میگوید: این حرفه تأثیر مستقیمی بر ایمنی، سلامت و رفاه جامعه داشته و موجب ارتقای کیفیت زندگی مادی مردم میشود. در چند قرن گذشته، فناوری با سرعتی چشمگیر پیشرفت کرده و بخش جداییناپذیری از زندگی بشر شده است. امروزه، زندگی روزمره افراد بهشدت با فناوریهایی مانند برق، خودرو، هواپیما، تلویزیون، رایانه، تلفن، لوازم خانگی هوشمند، اینترنت، تجهیزات پزشکی پیشرفته، انرژی هستهای و... گره خورده است. تمامی این پیشرفتها نتیجه مهندسی نوآورانهای است که به دنبال تسهیل زندگی مردم است.
او میافزاید: از حدود ۵۰ تا ۶۰ سال پیش، اندیشمندان حوزه فناوری و علم، ارتباط میان جامعه و فناوری را زیر نظر گرفته و نسبت به اثرات احتمالی آن هشدار دادهاند. این دغدغهها زمانی پررنگتر شد که مشخص شد اگر عملیات مهندسی و توسعه فناوریها بهدرستی هدایت نشود، ممکن است نهتنها اهداف اصلی خود را محقق نکند، بلکه تهدیدات جدی برای بشریت ایجاد کند. در همین راستا، سیاستگذاران حوزه مهندسی و فناوری به این نتیجه رسیدند علاوه بر تدوین قوانین کنترلی، باید اصول اخلاقی مشخصی برای مهندسان تعریف شود. این اصول اخلاقی، مهندسان را ملزم میکند در تمام مراحل طراحی، اجرا و ساخت، ارزشهای انسانی را در نظر گرفته و از هرگونه تصمیمگیری که امنیت و سلامت جامعه را به خطر بیندازد، خودداری کنند.
دیزانی یکی از مهمترین اصول اخلاق مهندسی را اولویت دادن به سلامتی، ایمنی و رفاه عمومی مردم تلقی میکند و میگوید: به عنوان مثال، در شرایطی که مهندسان در یک دوراهی اخلاقی قرار گیرند، موظف هستند منافع عمومی را بر سودآوری اقتصادی ترجیح دهند. از دهه ۱۹۷۰ میلادی، اخلاق مهندسی بهعنوان یک شاخه رسمی در برخی کشورهای پیشرفته پایهگذاری شد و از آن زمان تاکنون، بسیاری از سازمانهای حرفهای و شرکتهای مهندسی تلاش کردهاند اصول اخلاقی مشخصی را در محدوده فعالیتهای خود تعریف و اجرا کنند. هدف از تدوین این اصول، کمک به مهندسان در گرفتن تصمیمهای مسئولانه و درست در فرایندهای مهندسی است؛ بهویژه در مواردی که تصمیمگیریها بُعد اخلاقی پیدا میکنند و با ارزشهایی مانند ایمنی، سلامت و رفاه عمومی در ارتباط هستند. با توجه به نقش حیاتی مهندسی در زندگی بشر، رعایت اصول اخلاقی در این حوزه ضروری است تا اطمینان حاصل شود فعالیتهای مهندسی و فناوری نهتنها برای جامعه انسانی تهدیدی ایجاد نمیکنند، بلکه در راستای بهبود کیفیت زندگی و حفظ محیط زیست گام برمیدارند.
به گفته وی، اگر فناوری و فعالیتهای مهندسی بدون رعایت اصول اخلاقی انجام شوند، میتوانند تهدیدات متعددی برای جامعه و محیط زیست ایجاد کنند. این تهدیدات را میتوان به دو دسته کلی تقسیم کرد. دسته نخست شامل تهدیداتی است که به دلیل مشکلات اخلاقی در مسئولیتهای مهندسان ایجاد میشود. این موارد زمانی رخ میدهند که مهندسان به دلیل بیتوجهی یا بیمسئولیتی، اصول اخلاقی را نادیده بگیرند و موجب خطرات جدی برای جامعه شوند. تعارض منافع یکی از این تهدیدات است. علاوه بر این، نادیده گرفتن ملاحظات محیط زیستی یکی دیگر از چالشهای اخلاقی است که میتواند منجر به تخریب طبیعت و آسیب به نسلهای آینده شود. از دیگر موارد نگرانکننده، اولویت دادن به منافع مدیران و کارفرمایان بهجای سلامت عمومی است.
نمونههایی از این نوع تهدیدات در سالهای گذشته مشاهده شده است. آتشسوزی خودروهای پژو ۴۰۵ در سالهای ۸۸ و ۸۹ به دلیل اشتباههایی در تولید، جان سرنشینانش را به خطر انداخت. از دیگر نمونههای بارز، تولید و توزیع بنزین پتروشیمی در سالهای ۸۹ و ۹۰ بود که موجب آلودگی شدید هوا در شهرهایی مانند تهران و اراک شد و سلامت بسیاری از مردم را به خطر انداخت. همچنین تخریب ساختمان پلاسکو در تهران و حادثه متروپل آبادان نمونههایی از فجایعی هستند که منجر به خسارات سنگین جانی و مالی شدند.
نبود یک آییننامه اخلاقی واحد برای مهندسان
دیزانی معتقد است: نوع دیگری از تهدیدات مربوط به فناوریهای نوظهور است. این فناوریها اگر بهدرستی مدیریت نشوند و در مراحل ایدهپردازی، طراحی، ساخت و بهرهبرداری اصول اخلاقی در نظر گرفته نشود، میتوانند به جامعه آسیب وارد کنند. به عنوان مثال، هوش مصنوعی با وجود تمام مزایایی که برای رفاه و پیشرفت جوامع دارد، به دلیل ویژگیهای ذاتی خود میتواند تهدیداتی برای انسانها ایجاد کند. به همین دلیل، کشورهای مختلف به دنبال تدوین قوانین و چارچوبهایی هستند تا توسعهدهندگان هوش مصنوعی را ملزم به رعایت اصول اخلاقی کنند. در سند ملی هوش مصنوعی کشور نیز تأکید شده رعایت ملاحظات اخلاقی در توسعه و بهکارگیری این فناوری ضروری است. نانوتکنولوژی نیز یکی دیگر از حوزههایی است که در آن ظرفیت تهدیدات بالقوه وجود دارد. ایران به عنوان یکی از کشورهای پیشرو در این فناوری، باید به این مسئله توجه کند که در صورت رعایت نکردن ملاحظات اخلاقی، نانوتکنولوژی میتواند آسیبهایی برای جامعه ایجاد کند. او در پاسخ به اینکه چرا تا امروز به یک شیوهنامه واحد و قابل اجرا که همه مهندسان را ملزم به اجرای آن کند، نرسیدهایم، میگوید: متأسفانه بیش از ۱۲ تا ۱۳ سالی که در حوزه تدریس و پژوهش اخلاق در فناوری فعالیت دارم، شاهد بودهام در سازمانهای حرفهای، کارخانهها، شرکتها و نهادهای مهندسی، آییننامههای اخلاقی بهدرستی تدوین و اجرا نشدهاند. در سالهای ۹۵ و ۹۶، دولت وقت مصوبهای را برای مهندسان ساختمان تصویب کرد که شامل یک نظامنامه اخلاقی بود و اجرای آن را اجباری کرد. با وجود این تصمیم مثبت، آموزش جدی این آییننامه، نظارت بر اجرای آن و کنترل رفتارهای اخلاقی مهندسان براساس این دستورالعمل مورد توجه قرار نگرفت. در دیگر سازمانهای حرفهای مانند سازمان نظام مهندسی معدن یا کشاورزی، هیچ نشانهای از تدوین و اجرای آییننامههای اخلاقی در سایتهای رسمی این نهادها مشاهده نمیشود. در سازمانها، شرکتها و کارخانههای مهندسی نیز این خلأ مشهود است و بسیاری از آنها نظام اخلاقی مدون و اجرایی ندارند.
چرا دانشگاههای ایران به آموزش اخلاق مهندسی بیتوجهاند؟
وی خاطرنشان میکند: یکی دیگر از مشکلات اساسی در زمینه اخلاق مهندسی، خلأ آموزشی آن در محیطهای علمی و دانشگاهی است. متأسفانه در برنامهریزی درسی برای تربیت نیروی انسانی مهندسان، آموزش اخلاق مهندسی بهدرستی لحاظ نشده است. به جز تعداد معدودی از دانشگاههای صنعتی مهم مانند شریف، امیرکبیر و دانشگاه تهران که آنها نیز بهصورت محدود و در سطحی ناچیز به این موضوع پرداختهاند، در دیگر دانشگاههای کشور، الزام و برنامه مشخصی برای آموزش اخلاق مهندسی وجود ندارد. با وجود اینکه دروس عمومی مهندسی شامل آموزش اخلاق اسلامی، عرفان عملی و فلسفه اخلاق میشود، اما این دروس نمیتوانند جایگزینی برای آموزش اصول اخلاق حرفهای در مهندسی باشند. این مسئله در تضاد با استانداردهای آموزشی کشورهای پیشرفته است، جایی که آموزش اخلاق مهندسی بخشی جداییناپذیر از برنامه درسی رشتههای مهندسی است. در بسیاری از این کشورها، برای اعتبارسنجی دورههای مهندسی، دانشگاهها ملزم هستند دروس مرتبط با مسئولیتهای اجتماعی و حرفهای مهندسان را در برنامه خود بگنجانند. نمونههای موفق این رویکرد را میتوان در کشورهایی مانند ایالات متحده آمریکا و کشورهای اروپای غربی همچون هلند مشاهده کرد. در این کشورها، آموزش اخلاق مهندسی نهتنها در مقطع کارشناسی، بلکه در سطوح کارشناسی ارشد و دکترا نیز ارائه میشود.
مدرس دانشگاه صنعتی امیرکبیر معتقد است: در ایران، هیچ مرکز پژوهشی تخصصی برای اخلاق مهندسی وجود ندارد. دانشگاه امیرکبیر در برههای نخستین گروه پژوهشی اخلاق مهندسی کشور را راهاندازی کرد، اما این گروه پس از دو یا سه سال تعطیل شد. دانشگاه صنعتی شریف نیز در مقطعی قصد داشت چنین پژوهشی را آغاز کند، اما این طرح هیچگاه به مرحله اجرا نرسید. نبود پیشرفت در توسعه علم اخلاق مهندسی در سالهای اخیر تا حد زیادی به این مسئله برمیگردد که ارتباط لازم میان مطالعات فلسفی و فناوری در کشور ایجاد نشده است. یکی از مشکلات اساسی در این حوزه، نبود رشتههای علمی پایهگذار مطالعات اخلاق مهندسی است. در ایران رشتههایی مانند فلسفه تکنولوژی که به بررسی مبانی فلسفی فناوری میپردازد، توسعه نیافته است. همچنین رشتههایی مانند علم، فناوری و جامعهشناسی که میتوانند زمینهساز پژوهشهای عمیق در اخلاق مهندسی باشند، در دانشگاههای کشور جایگاهی ندارند. در گروههای فلسفه علم که در دانشگاههای صنعتی تأسیس شدهاند نیز مبانی لازم برای مطالعات اخلاق مهندسی ایجاد نشده است.
خبرنگار: محدثه رضایی
Authors: صاحبخبران - جدیدترین و آخرین اخبار ایران و جهان - علمی-فناوری